@REPOST @FB_Батырлан_Сағынтаев Облыстық оқушылар айтысынан. Фотосуреттер 1992 жылғы облыстық айтыс кезінде түсірілген. Мақала 1993 жылғы облыстық оқушылар айтысы жайлы жазылған.
@REPOST @FB_Батырлан_Сағынтаев
Облыстық оқушылар айтысынан. Фотосуреттер 1992 жылғы облыстық айтыс кезінде түсірілген. Мақала 1993 жылғы облыстық оқушылар айтысы жайлы жазылған.
АТ ТҰЯҒЫН ТАЙ БАСАР
Оқушы ақындар айтысынан
Таяуда Кеншілер мәдениет үйінде Абай Құнанбаевтың 150 жылдық мерейтойына арналған мектеп оқушыларының II облыстық ақындар айтысы өтті.
Республика күні мейрамымен тұспа-тұс келген осы бір өнер сайысын қызықтаушылар өте көп болды. Қазіргі егемендікке қолы жеткен республика мектептеріндегі халықтық педагогиканың бағдарламасының бір саласы – айтыс өнеріне оқушыларды тартып, таланттар көзін ашып жатқан ұстаздар еңбегін қалайша құптамассың. «Өнер алды – қызыл тіл» деп тіліміздің қасиетін соншалықты бағалап көтерген Абайды бүгінгі ұрпақтарынын қандай деңгейде кадірлейтінін естіп, білудің өзі бір ғанибет. Өнер сүйер қауымның мұнда жиналуының да мәнісі осында жатса керек. «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» деп артына данышпандық сөз қалдырған ұлы Абай:
Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең.
Өмірдегі қызығың бәрі өлеңмен,
Ойласаңшы бос қақпай елең-селең, – деп өлең құдіретіне тереңнен бойлап, оны мәпелеп, аялай білу, сөйтіп талант көзін ашу керектігін сол кездің өзінде-ақ ескертіп кеткен емес пе. Ендеше халқымыздын мақтанышы Абайдың 150 жылдығын әлем деңгейінде атап өтуге жаппай дайындалып жатқан күндерде мектеп оқушылары айтысының ұлы ақынға арналуының өзі де орынды еді.
Айтыс – атадан балаға мирас болып келе жаткан ежелгі ауыз әдебиетіміздің бір саласы. Сөз атасы – өлең, десек, бүгінгі өткізіліп отырған айтыс та өлең. Өлең болғанда қандай? Сурып салатын төкпе жырдың бастауы. Ал, осы бір балауса айтысқа өз орталарынан дара шығып, сайыс додасына қатысатын жас талапкерлердің өлен өріндегі аяқ алысы қалай? Оны көзбен көріп, құлағың естімей сараптау қиын. Міне, сондықтан да бүгінгі жиналған көрермен қауымның да, әділ қазылар алқасының да бар ынтасы сахна төріндегі айтыскер өрендерге ауған.
Айтысты әділ қазылар алқасының төрағасы Жалғасбек Сүлейменов ашып, айтыскерлерге сәттілік тіледі. Айтыс қашанда ән-жырсыз, күмбірлеген күйсіз, бұралған бисіз өтпесе керек. Айтысты ұйымдастырған облыстық білім басқармасы қызметкерлері бұл шараға ерекше назар аударғанын осындағы көрсетілген өнерпаздар өнерінен байқадық. Айтыста облыс мектептері бойынша он жұп қатысты, Әсіресе, Амангелді, Жангелдин, Арқалық аудандары мектептерінен келген жас айтыскерлердің айтыс өнеріне құштарлығы кімді болса да сүйсіндіріп отырды. Тағы бір қуанарлығы, бұрын-соңды айтыс тұрмақ түгілі, қазақи салт-дәстүрлерімізді марапаттайтын мектеп оқушыларының әртүрлі шараларына қатыса алмай жүрген Державин ауданынан жас талапкерлердің келуі көңілге ерекше жылылық әкелді.
Сонымен, айтыс сүйер қауымның бар назары сахнада. Ана сүті аузынан әлі кетпеген, сары ауыз балапандардың жауапкершілігі мол айтыс өнерін мойындап, тайсалмай көптің алдына шығуының өзі халқымыздың намысты қолдан бермейтін батылдығын еске түсіріп тұрғандай. Алғашқы айтысқа шыққандар Арқалық қаласынан Анар Бегалина мен жангелдиндік Нұрлыбек Қожықов айтыс өнерінің заңдылығын жақсы білетіндігін байқатты. Одан кейінгі айтысушылар амангелділік Дулат Әбдіғалиев пен Жаннұр Ипбергенова (Арқалық қаласы Ш. Уәлиханов атындағы мектеп-интернат) айтыстары мазмұнды да мәнді болды. Айтыс тақырыбы Абайға арналғандықтан, Жаннұрдың:
Бұл айтыс арналады ұлы Абайға,
Патшасы өлең сөздің данасына-ай, – деп келетін, өзіне тән мақамымен шыққан жыр жолдары салмақты да жарасымды болды. Жангелдиндік Абзал Алпысов пен Аян Жақановтың (Амангелді) айтысы бұлардың ізденіс үстінде екенін аңғартты. Әсіресе, Абзалдың сөз ұйқастарымен қарсыласының сөзіне орай жауап беру мәнері оның ұшқырлығы мен сезімталдығын көрсете білді. Айтыс кезегі Айбек Қалиев пен Мамай Ізтілеуовке келгенде осы бір екі жас талаптың Көкше өңірінде өткен айтысқа қатысып оралғанда, жастар ісі жөніндегі облыстық комитетте болған қуанышты кездесу еске түсті. Бұлар өткен жылы Көкшетау қаласында Республика күні құрметіне жастар арасында өткізілген аймақтық айтысқа қатысып, бірінші орынды иемденіп қуантқан. Жас та болса айтыс өнеріне ысыльш қалғандарын бірден байқатты. Алғашқыда Абай туралы, оның ойшылдығын өлең-жырмен қозғаған олар енді еркін тақырыпқа көшейік деп келісті. Шіркін, айтыс өнеріне еркіндік кірді дегенше, айтыскердің делебесі қозып, сөз маржандары өздігінен төгіліп сала бермей ме?! Қалай десек те, айтыскерге керегі еркіндік-ау. Екі өрім заман ағымына орай айтысты. Айтысқанда қалай десеңізші, арнасынан аспай, тізгінді жібермей еркін отырды. Арасында өздеріне тән балалық сөзімен әзілге де жол берді. Еркіндік демекші, айтыс үстінде жас талапкерлердің алдын орамай, қолпаштап отырған әділ қазылар алқасының мүшесі айтыскер ақын Әлфия Орманшинаның бапкерлік өнері бұл жерде де айрықша көрінді.
«Ат шаппайды, бап шабады» демекші айтыскерлер Толқын Сұлтанова (Амангелді) мен Аянжол Медеуұлының (Арқалык ауданы), Нина Оспанова (Жангелдин) мен Серік Бабанқұмардың (Державин) айтыстары көптің көңілінен шыққаны сонша, көпшілік оларды көтермелеуден жалықпады. Серік алыстан келген қандастарымыздың баласы екенін айта келіп:
«Ауданым аты – Державин орыс аты, – деп көңілінде жүрген ойын жыр жолына қосып, қазақ жерінің мүшкіл хал-ахуалын бала жүрегімен қинала айтқанда қарсыласының да, көрермендердің де қынжылып қалғаны рас еді.
Сонымен, айтыстың алғашқы күні аяқталды. Айтысқа түскен он жұптың ішінен бес жұп ұпайы әрі айтыскерлігі жағынан ерекше көрініп, бұлар келесі күнгі мәреге айтысуға жолдама алды. Және енді олардың қарсыласы да өзге болды. Олар – Мамай Ізтілеуов пен Аяжол Медеуұлы, Айбек Қалиев пен Таңатар Ғалин, Абзал Алпысов пен Толқын Сұлтанова, Дулат Әбдуалиев пен Мерей Өмірзақова, Серік Бабанқұмар мен Аян Жақанов.
Айтыс додасы қызған келесі күні кеншілер Мәдениет үйінің залы адамға лық толды. Бәрінің де назары бәйгеге қосқан тайларының шабысын сынағысы келгендей айтыскерлерде. Кеше ғана айтысып, көпшілікке бойы үйреніп қалған Абзал мен Толқынның айтысы бүгін мүлде басқа қырынан көрініп сала берді. Тек әдептен озбай отырып, еркін айтысу тапсырылған олардың Республика күнін ұмытпай өлең жолдарына қосуы, ұлы Абай рухын марапаттауы сәтті шыкты. Осы жерге келгенде Толқын:
Артына мұқалмастай біз қалдырған,
Өшпейтіндей соңына із қалдырған.
Өлді деуге бола ма айтыңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған.
Тағыда өзгеше бір толғанайын,
Шашуға жыр-шашуын сайланайын.
Қазаққа Абайдайын ұл сыйлаған,
Анасынан қазағымның айналайын, – дегенде Абзал:
Оны айтпай ақын калай жата алады,
Түзетіп мұндай жерде қаталарды.
Абайдай ұл сыйлаған қазағыма,
Еске алайық Құнанбайдай аталарды, – деп ойланбастан жауап беруі көптің ризашылығын білдірді. Ал, өткен жылғы ақындар айтысының жүлдегері Айбек Қалиевтің соңғы мәреде айтысқан сөздері түйдек-түйдек, ойлы жатты. Ол:
Құлпырған кең жазира жерден келдім,
Киелі қасиетті белден келдім.
Ахмет, Міржақып пен Нұрхан туған,
Кие қонып, бақ дарыған елден келдім.
Торғайдың желіп жүрген құланы едім,
Елімнің ерке өскен ұланы едім.
Ағамыз Қонысбайдың соңына ерген,
Өнерпаз қарт Торғайдың ұланы едім.
«Тай басар ат тұяғын» деген екен,
Тұлпардың ізін басқан тұяғы едім, – деп мәуелі сөздің мәйегін үсті-үстіне төпеді-ай дерсің. Мәреге шыққан алты талапкердің сайыстағы ұпай көрсеткіштері бірдей болды. Дегенмен, айтыс заңдылығын, сөз саптауын, мақамын, мәдениетін еске алсақ бас бәйге біреуіне ғана берілуі керек. Дәл осы жерге келгенде әділказылар кәдімгідей ойланып қалды. Төраға Жалғасбек Сүлейменовпен осы бір жас талаптарды айтыс өнеріне баулуда күш-жігер жқмсап жүрген айтыскер ақын Әлфия Орманшиналар болып шешкенде – Абай атындағы бас бәйге Абзал Алпысовқа тиесілі болды. Айта кететін бір жай айтыскерлердің талаптарын одан әрі ұштау мақсатында егеменді еліміздің қайта жаңғыруын ескере отырып, туған топырағымыздан түлеп ұшқан, артында өшпес мұра қалдырған ақын-жыршыларымыздың есімдері атында жүлделер беру көзделген еді. Міне, енді солар бүгінгі айтыста ерекше көзге түскен жас өрендерге тапсырылды. Олардың ішінде Толқын Сұлтанова Нұрхан Ахметбеков атындағы жүлдеге, Айбек Қалиев Сәт Есенбаев атындағы жүлдеге ие болса, қалғандарына Қарсақ, Файзолла, Құтжан, Сейдахмет ақын, Назарбек Бектемісов, Ахметхан Әбіқаев, Сәндібек Қалиев атындағы жүлделер беріліп, көпшілікті риза етті. Мұның өзі өнерге тұнып тұрған Торғай топыраңының аяулы да дарынды адамдарының аруағы жас өрендерді қашанда жебей жүрсін дегеннен туған ой еді.
Айтысты облыстық білім басқармасының бастығы Әділхан Жүсіпов қорытындылады. Демеушілер жас айтыскерлерге сыйлығын ұсынды. «Тұлпардың ізін басқан тұяғы едім»,– деп Айбек Қалиев айтқандай, осы бір талапкерлердің ертеңгі күні тұяқ болмай ат тұяғын басар тай болуына шынай тілек білдіріп, біздер де күн жарымға созылған айтыс өнерін қошаметтеп қала бердік. Осы айтысты өз дәрежесінде өткізуге күш салған, демеуші болган көптеген ұйымдар мен шағын кәсіпорындардың шынайы қамқорлығына риза болыстық.
Күлсайран Батырғалиева
«Торғай таңы» газеті, 25.12.1993 жыл.
#ГидПоКазахстану
