МӘДЕНИ МҰРА
Сағынтаев Батырлан Жұмабайұлы
Арқалық қаласындағы Дала өлкесі тарихы облыстық мұражайының
ғылыми қызметкері
А. В. Затаевич ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ даласында жүріп, халқымыздың көптеген музыкалық мұрасын жазып алғаны тарихтан мәлім. Осы жинақталған ән-күйлердің көпшілігін өзінің жинақтарында жариялаған. А. Затевичке ән-күй жаздырған тілшілердің қатарында Торғай өңірінің тумалары да аз емес.
Біз бұл мақаламызда Затаевичке Ахмет Байтұрсынұлы тапсырған «Кәмшат бөрік» әні жайлы сөз қозғамақпыз. Ахаң бұл әнді Семей губерниясында жүргенде жаздырған. Ахмет Байтұрсынұлы Семей губерниясында Затаевичке «Қаракөз», «Кәмшат бөрік», «Кәрі қоңыр», «Жаяу Мұса (ІV)» әндерін жеткізген. Аталған әндердің барлығы Орынбор қаласында 1925 жылы шыққан «1000 песен киргизского народа» жинағына енгізген. Ән мәтіні негізгі үш шумақтан және қайталанып отыратын қайырмадан тұрады. Ахмет Затаевичке әннің қазақша мәтінмен бірге алғашқы екі шумағы мен қайырмасын орыс тіліне аударып берген. Бірақ 1925 жылы шыққан жинақта әннің алғашқы шумағымен қайырмасы ғана берілген. Ән мәтінің толық нұсқасы аталған жинақтың 1963 жылғы 2-ші басылымында жарияланған. Жауапты редакторы А.Жұбанов болған бұл басылымға В. Дернованың «А.В.Затаевичтің «Қазақ халқының 1000 әні» жинағының жазылу тарихынан» (орыс тілінде) зерттеуі, «А. Затаевичтің қазақтың халық музыкасы бойынша библиографиялық көрсеткіштеріне редалқаның толықтыруы» және «Ән мәтіндері» (М.М. Ахметова дайындаған) атты жаңа бөлімдермен бірге «А.В. Затаевичтің ескертпелеріне және жинаққа енбеген ән нұсқаларына редалқаның толықтырулары» түсініктемесі енген. Мұнда «Кәмшат бөрік» әнінің үш шумағы да берілген. Осы әнді бүгінгі күні белгілі әнші Бағлан Бәбіжан орындап жүр. Бағлан Бәбіжанның орындауында әннің алғашқы шумақтары мен қайырмасы өзгерісіз берілген де, екінші шумағын
Дариға-ай, дүниеге неге келдім,
Келдімде бір жаманның соңына ердім.
Сене алмай, сендім деуге дос таба алмай,
Екенін фәни жалған енді білдім, - деген қалыпта орындап жүр. Қазақтың 1000 әні жинағына «Кәмшат бөрік» халық әні ретінде енгізілген. Біздің пайымдауымызша Торғай өңіріне есімі мәлім тұлғалардың бірі Байқадам Қаралдиннің әні.
Байқадам Қаралдин белгілі композитор Бақытжан Байқадамовтың туған әкесі. Торғай уезі Қараторғай болысы №1 ауылында 1877 жылы дүниеге келген Байқадам Торғайдағы екі жылдық училище мен Неплюев кадет корпусында білім алған. 1891 жыл мен 1916 жыл аралығында әр түрлі әкімшілік қызметтер атқарған Қаралдин 1916 жылы ұлт-азаттық көтерілісті қолдағаны үшін патша үкіметіне опасыздық жасағаны үшін деген айыппен дарға асу жазасына кесілген. Ресейдегі ақпан төңкерісі оның бұл жазадан құтылуына себеп болады. Ол кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі уақытта да ел ісінен тыс қалмай Торғай уезінде халық комиссары, Торғай уездік атқару комитетінің төрағасы, Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери революциялық комиттетің хатшысы және әділет бөлімінің меңгерушісі, Торғай уездік атқару комитетінің мүшесі және жер бөлімінің меңгерушісі сияқты түрлі қызметтерде болған..
Байқадам Қаралдин А.Байтұрсынов, Ә.Жангелдин секілді тұлғалармен бірге Мәскеуге барып Алашорда мәселерінен байланысты келісімдерде болып, «Қазақ өлкесін басқару жөніндегі рев.комитет құру туралы» декреттің жобасын әзірлеуге қатысқан. 1928 жылы шыққан «байлардың шаруашылығын тәркілеу» туралы қаулының негізінде қамауға алынып, 1930 жылы Семей қаласында өмірден өткен.
Байқадам тек қоғам қайраткері ғана болып қоймай, сән-сауықты, дулы ортаны жақсы көрген кісі. Жұбайы Үрзипа екеуі ХХ ғасырдың бас кезінде Торғайда жұмыс істеген әуесқойлар театрында ойнаған. Негізгі қатысушылары Торғайдағы оқытушылар болған театр жұмысын «халық артисі» Серке Қожамқұловтің жездесі Мұқаш атты мұғалім басқарған. Мұнда орыс тіліндегі спектакльдер қазақ тіліне аударып сахналанған. Олар қазақ арасынан шыққан ақын-жыраулардың да айтыстарын сахналап көрсететін болған. Мысалы, сол кезеңдегі Торғай өңіріне аты шыққан Сейдахмет ақынның кедейлікпен айтысын қойылым ретінде көрсеткені жайлы «Айқап» журналында жазылған. Әншілік қаблеті де әжептәуір болған Байқадам А.В. Затаевичке жеке өзі «Гәгикәк», «Сендім, қалқам», «Телқоңыр» әндерін жазғызса, Әліби Жанкелдинмен бірге «Жаймашуақ», «Төскей», «Ақтас» әндерін жеткізген. А. В. Затаевич Байқадам жайында «один из найболее серьезных и основательных знатоков Тургайских песен» деген пікірі де оның музыкалық қабілетінің жоғары болғандығын көрсетсе керек [Затаевич. А.В. 1000 песен и кюев казахского народа. Алматы: Дайк-пресс, 2004. – 496 с].
Біздің «Кәмшат бөрік» әнін Байқадамның әні деуімізге мына дерек себеп. Байқадам Қаралдинның қызы Данабике өзінің «Алма ағаштар гүлдегенде» атты мемуарлық кітабында інісі Бақытжан Байқадамовпен диалогын келтіреді. Онда былай жазылған:
«Әжемнің той бастарын Бақытжан көп дауысты хорға салғанда өте сәтті шықты. Әншілер дауыстарын бірде жоғары, бірде төмен майда қоңырлатып толқындатқанда ырза болып:
- Әжем бір аунап түскен шығар, - дегенімде аялы, саналы көздерін мөлдірете қарап:
- Борышты емес жаным жоқ. Өліге де, тіріге де қарыздар мына басым, соларды өтеу үшін жаралғандай сезінем. Папамның «Қарарауари», «Екіде бата қылдым туған айға», «Әй-әй, сәулем», «Сәулем-ай», «Шынтақтат» атты термесі, «Алдымнан қарсы келдің ханзада қыз» деп Нәзипа Құлжанова прогимназияны бітіріп оралғанда қарсы алған кербез әндерін еске түсіріп, өңдеуге тиістімін, бәріне қарызым көп, - деді[Қаралдина. Д. Алма ағаштар гүлдегенде. - Алматы: «Өнер», 1991. – 136-137 б.].
Бақытжанның айтқан «Алдымнан қарсы келдің ханзада қыз» деп басталатын әні осы «Кәмшат бөрік» әні екені анық. Себебі Ахмет тапсырған әннің алғашқы шумағы тура осылай басталады. Бұл шумақ толық қалпында былай:
Алдымнан қарсы келдің, Ханзада қыз,
Көркіңе Құсни-жамал таң қаламыз-ай.
Ғалімдер (ғалымдар) әулетінен болсаң керек,
Иншалла, фахим етіп аңғарамыз.
Бақытжан әкесінің әні Нәзипа Құлжанова прогимназияны бітіріп оралғанда шығарған деп айтқан. Ахаң тапсырған ән мәтініндегі «Ғалымдар әулетінен болсаң керек» деген жолда осыны айқындай түседі. Ахмет атамыздың «Маса» атты кітабында «Н.Қ. ханымға» деген өлең бар. Нәзипаға арналған бұл өлеңнің
Тән көмілер көмілмес еткен ісім,
Ойлайтындар мен емес бір күнгісін.
Жұр ұқпаса ұқпасын жабықпаймын,
Ел бүгіншіл менікі ертеңгі үшін, - деген шумағын бүгінгі
күні көпшілік қауымда жатқа біледі.
Нәзипаның жұбайы Нұрғали Құлжановта өз заманындағы белгілі қайраткерлердің бірі. Торғай өңіріне аты шыққан Құлжан бидің ұлы. Байқадамның атасы Жарылқап би, Ахметтің аталары Байтұрсын, Құлжан би барлығы қатар жүріп сыйластықта болған тұлғалар. Олардың ұрпақтары да осы құрметтен, осы сыйластықтан айрылмаған. Сондықтан Байқадамның Нәзипаға ән арнауы, оны Ахметтің орындап жүруі таңқаларлықтай дүние болмаса керек.
Dala_FestKPIАйтысАуыл_тынысыАхмет_Байтұрсынұлы_–_150_жылДеген_екенДомбыра күніЕлге_сәлемЖеңімпаздарЖыр_маржанКездесулер_мен_презентацияларКонцертМарапаттауМәдени_мұраСаясатСағындырған_әуендерТарих_жебесіТеатр_әлеміндеТобыл-Торғай_әуендеріШығармашылық_кешҚазақтың_дәстүрлі_1000_күйіҚұттықтаймыз!Ән_–_көңілдің_ажары
