«Күйші – Айтбай Мұздахановтың мәдени мұрасы»

МӘДЕНИ МҰРА

Қазақтың кең даласын күймен тербеп, халқының көңілін көтерген күйшілер, сазгерлер, сал-серілер, ақындар мен ағартушылар болды.

Бұл қатарға Қостанай өлкесінің дарынды, ел аузында жүрген, сол елді-мекеннің ерекше тумалары, атап айтқанда: Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов және т.б тұлғалар есімдері тарихта қалғаны белгілі. Ата-бабаларының ізін жалғаған, Торғай өңірінде шашасына шаң жұқтырмайтын, мыңнан тұлпар өнер иесі – Айтбай Мұздаханов.
Күйші-сазгер Айтбай Мұздаханов 1941 жылы 15-қазанда Амангелді ауданы, Кемер ауылында дүниеге келген. Әкесі – Молдашұлы Мұздахан етікші, ағаш шебері, күйші-домбырашы болған. Анасы – Молдашова Кәбира әнші, домбырада ойнаған. Алғашқы рет 7 жасында домбыра ұстаған, бірінші үйренгені Ахмет Жұбановтың «Қарлығаш» күйі болған. «Атамның бар байлығы домбыра, үнемі жанымнан тастаған емеспін» – дейді Айтбай аға. Содан соң өнерге баулыған кәсіби музыкант кісілердің бірі – Төкен Елтебаев болды.

Күйші 1960 жылы Қостанайдан арнайы орта оқу орнын бітіріп келіп, еңбек жолын электрик–механик болып бастайды. Сөйтіп, өзінің туған жері, өскен елі «Коммунизм жолы» совхозында еңбек және өнер мектебінде қызмет етіп жатты. Бірақ, ол музыкалық білім ала алмай қалдым деп мойымады. Өз бетінше толық шығармашылық ізденіс жолына түскен еді. Ауыл көркемөнерпаздар ұжымының белсенді мүшесі, ұйымдастырушы жетекшілерінің бірі бола жүріп, аудандық, облыстық фестиваль, өнер жарыстарынан қалып көрген емес.

1962 жылы Дүниежүзі қазақтарының алғашқы құрылтайында Айтбай Мұздаханов атақты Нұрғиса Тілендиевпен танысады. Сол сапарында ол Мұздахановтың күйлерін тыңдап бағасын берді. «Көкейтесті» деген бірнеше циклді күйін тыңдап: «Қабаттастырып қайтесің, мына күйде зар тұнып тұр оны «Айтбайдың сарыны» деп тарт» – деген екен Н. Тілендиев.

Өмірін өнермен өрген жан Тобыл-Торғай жұртшылығына жақсы таныс – «Қараша қыз», «Бозтайлақ» күйлерінің авторы. Жоғарыда айтқан Төкен Елтебаевтан күйдің орындалу мәнерін, қағыс түрін, саз әуенімен екпін ырғағын бөлуді үйренген. Сол кезде «Ана туралы толғау», «Невада-Семей», «Ер есімі- ел есінде», «Бүркітті байрақ», «Домбыра сазды» сынды күйлерін жарыққа шығарды.

1977 жылы бірінші Бүкілодақтық көркемөнерпаздар фестиваліне одақтық республикалардан жеңімпаздар іріктеліп, 36 жастағы Айтбай Мұздаханов та өзі шығарған күйлерін орындап, облыстық байқауда бас жүлдені қанжығасына байлады.

Республикалық іріктеу Қызылорда қаласында өтіп, одан да озық шықты. Жарысқа аттанар күні үйдің жұмыстарын бітіріп кетейін деп, мал азығын дайындайтын цехтағы агрегатты тазалап жатқанда машина қолды орап әкетті. Бірақ қайсар мінезді Айтбай аға өз арманынан таймады.

Совхоз директоры Әбдісалық Нұржанов шақырып, өнерге қайта келуін сұрады. «Сенің күйлеріңде өзгелерге ұқсамайтын басқаша әуен, сарын бар. Қайтсең де қолыңа домбыра ал. Шолақ қолға сым байлайсың ба, ағаш байлайсың ба, өзің шеш» дегені әлі есімде. Басында әзілдеп айтқан шығар деп жүрдім. Күндер өте берді.

Саусақ орнына сым байлаған Айтбай қайтадан домбырасын қолға алды бір жыл өтер өтпес уақытта «Елім-ай» күйін өмірге әкелді. Қолынан айрылса да, домбырасынан айырылмаған дәулеткер күйші. Шығармашылық жолында 70-ке жуық күй, 40 шақты ән жазған.

Кейінгі жылдары А.Мұздаханов «Бабалар үні» атты күйлер жинағын шығарды. Күйші жасы сексенге таяп қалса да, қоғамдық өмірден ажырамаған. Аудандық, облыстық байқауларға қазылық етіп тұрады. 2017 жылы Мұздахановтар отбасы Қостанай облыстық «Мерейлі отбасы» сайысының жеңімпазы атанды.

А.Мұздаханов «Құрмет белгісі» ордені, ҚР «Еңбегі сіңген мәдениет қызметкері» төс белгісінің иегері, Амангелді ауданының «Құрметті азаматы», облыстық «Қазына» меценаттар сыйлығының иегері. Зейнеткер, еңбек ардагері.

Айтбай Мұздахановтың шығарған күйлерін тек Торғай өңірінде ғана емес, сонымен қатар оның иісін қазаққа таратып, насихаттап жүрген, «өзімнің ізбасарым» деп таныстырған күйшінің қызы Анар да назардан тыс қалмақ емес. Бәлкім, «әкеге қарап қыз да өсер» деген осы шығар.

Әкесінің «Аманат» деген күйі осы қызының бойындағы өнеріне сеніп, мұрагеріне берген ақ батасы іспеттес. Атағына сай асқақ күйлерін құлпыртып, ұрпақ санасына салсақ, игілікті іс болмақ. Айтбай ағамыздың керемет күйлерін саралап, қазақтың күй қазынасында сары алтындай сақтайық.

Бағдат Тобылбай ақпараттық редактор